Βάκων

I

(Ίλτσεστερ, Σόμερσετ 1214 – 1292;). Εξελληνισμένος τύπος του ονόματος του Άγγλου φιλόσοφου Ρότζερ Μπέικον (Roger Bacon). Σπούδασε στην Οξφόρδη και στο Παρίσι και γύρω στο 1252 μπήκε στο τάγμα των Φραγκισκανών μοναχών. Η κλίση του όμως προς την αλχημεία και την αστρολογία και το ότι υποστήριξε, όπως οι αβεροϊστές, την ενότητα της δρώσης διάνοιας, έγιναν αιτία να υποστεί διώξεις και να φυλακιστεί κατά διαταγή του αρχηγού του τάγματος των Φραγκισκανών. Ο Β. ασχολήθηκε πολύ με τις φυσικές επιστήμες και επιδόθηκε σε μελέτες και πειράματα, ιδιαίτερα σχετικά με τη φύση του φωτός και άλλων φυσικών φαινομένων, όπως το ουράνιο τόξο. Στα έργα του, Opus maius, Opus minus και Opus tertium, υποστηρίζει εκπληκτικά νεωτερίζουσες θεωρίες, δίνοντας κυρίαρχη θέση στην παρατήρηση και θεωρώντας τα μαθηματικά ως το θεμέλιο της πειραματικής έρευνας. Η πεποίθησή του είναι ότι η γνώση μπορεί να λύσει όλα τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο ανθρώπινος νους, ακόμα και τα μεταφυσικά, και επιχειρεί να προσδιορίσει κυρίως την πηγή αυτής της γνώσης. Την ανακαλύπτει όχι τόσο στην αυθεντία, όσο στην εμπειρία, την οποία διακρίνει σε εξωτερική, που προέρχεται από τις αισθήσεις, και σε εσωτερική, που κερδίζεται με τη θεία φώτιση. Με τον τρόπο αυτό κατορθώνει να συμβιβάσει την εμπειριοκρατική του μέθοδο με τον αυγουστινιανό μυστικισμό.

II

(Λονδίνο 1561 – 1626). Εξελληνισμένος τύπος του ονόματος του Άγγλου φιλόσοφου Φράνσις Μπέικον (Francis Bacon). Μπήκε νεότατος στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ και σε ηλικία 16 ετών ακολούθησε τον Άγγλο πρεσβευτή στην αυλή της Γαλλίας. Όταν επέστρεψε στην πατρίδα του, αφιερώθηκε στην πολιτική και, μολονότι είχε τη φιλία και την εύνοια του κόμη του Έσεξ, δεν του δόθηκε κανένα αξίωμα πρώτης σειράς, τουλάχιστον όσο ζούσε η βασίλισσα Ελισάβετ. Όταν ο κόμης του Έσεξ, ο ευεργέτης του, οδηγήθηκε σε δίκη για έγκλημα κατά του κράτους, ο Β. δέχτηκε να αντιπροσωπεύσει την κατηγορούσα αρχή, προκαλώντας τη γενική αγανάκτηση. Με την άνοδο στον θρόνο του Ιακώβου Α’, ο Β. ανέβηκε γρήγορα στα υψηλότερα κρατικά αξιώματα και έγινε στην αρχή λόρδος σφραγιδοφύλακας και έπειτα λόρδος καγκελάριος. Ονομάστηκε επίσης από τον βασιλιά βαρόνος του Βέρουλαμ και υποκόμης του Σεντ Άλμπενζ. Αργότερα όμως κατηγορήθηκε για δωροληψία και κατάχρηση εξουσίας, πέρασε από δίκη και καταδικάστηκε σε μεγάλο πρόστιμο και σε φυλάκιση στον Πύργο του Λονδίνου. Κατάφερε όμως να του χαρίσει την ποινή ο βασιλιάς και αποσύρθηκε στην ιδιωτική ζωή, για να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στη μελέτη μέχρι τον θάνατό του. Κυριότερα έργα του είναι Η πρόοδος της γνώσης που εκδόθηκε στα αγγλικά το 1605 και μεταφράστηκε αργότερα στα λατινικά, Σκέψεις καιαπόψεις (1607), Η σοφία των αρχαίων (1609), Νέο όργανο (1620), Η αξία καιηανάπτυξη των επιστημών (1623) και διάφορα άλλα.

Ο Β. εγκαινιάζει στην ιστορία της φιλοσοφίας τη σύγχρονη εποχή· και είναι η πρώτη μεγάλη φιλοσοφική φωνή κατά την περίοδο εκείνη του σφρίγους της κοινωνικής και πολιτικής ζωής που χαρακτήριζε την Αγγλία μεταξύ 1575 και 1620, κατά την ακμή της Αναγέννησης και την ιστορική στιγμή της εξέλιξής της σε παγκόσμια δύναμη. Στο κέντρο της σκέψης του Β. βρίσκεται μια ριζικά νέα αντίληψη της φύσης και των επιδιώξεων της ανθρώπινης γνώσης. Σκοπός της αληθινής γνώσης δεν είναι γι’ αυτόν η μελέτη, αλλά η κατάκτηση και ο μετασχηματισμός της φύσης για τη δημιουργία καλύτερων συνθηκών για τον άνθρωπο. Σε αντίθεση με την αρχαία επιστήμη που χρησιμοποιεί την τυπική αριστοτελική λογική και αποβλέπει στην ανακάλυψη συνεχώς νέων λεκτικών συλλογισμών, σκοπός της σύγχρονης επιστήμης είναι, κατά τον Β., να δημιουργεί όχι συλλογισμούς αλλά πράξεις, όχι αποδείξεις της τυπικής λογικής, αλλά πειραματικές αποδείξεις. Με την παλιά λογική αποστομώνονται οι αντίπαλοι στις συζητήσεις· με τη νέα νικιέται και δαμάζεται η ίδια η φύση και της αποσπούμε διαρκώς τα μυστικά της. Ο πρώτος τύπος γνώσης είναι στείρος· ο δεύτερος κατακτά «νέες τέχνες και όργανα, χάρη στα οποία μπορεί να επιτευχθεί η βελτίωση των συνθηκών της ανθρώπινης ζωής». Η αληθινή γνώση πρέπει να αποκτάται με έργα: το όργανο της σύγχρονης επιστήμης δεν είναι ο συλλογισμός, αλλά το πείραμα, δηλαδή η ενότητα θεωρίας και πράξης, γνώσης και τεχνικής. «Η πρόοδος της διάνοιας και του ανθρώπου και η πρόοδος των υλικών συνθηκών της ζωής του είναι το ίδιο πράγμα» υποστηρίζει ο Β. αφού «τα όργανα δεν είναι μόνο μέσα για τη βελτίωση των ανθρώπινων συνθηκών, αλλά και εγγυήσεις της αλήθειας» (cogitata et visa). Αλλά εκείνη η «ευτυχισμένη αντιστοιχία ανάμεσα στη διάνοια του ανθρώπου και στη φύση των πραγμάτων», που κερδίζεται με το πείραμα, παγιδεύεται διαρκώς από πλάνες και προλήψεις, δηλαδή απατηλές εικόνες ή είδωλα, τα οποία συσκοτίζουν και εμποδίζουν την ανθρώπινη διάνοια. Idola tribus (είδωλα του είδους) είναι κατά τον Β. οι πλάνες στις οποίες είναι εκτεθειμένοι οι άνθρωποι από την ίδια τους τη φύση, από τη γενική κατάσταση των νοητικών λειτουργιών, π.χ. η φαντασία idola specus (είδωλα του σπηλαίου, κατά τη γνωστή αλληγορία του Πλάτωνα) και idolatheatris (είδωλα του θεάτρου) που προέρχονται από τις εσφαλμένες πεποιθήσεις, τις κοινοτοπίες, τη ζωή μέσα στην κοινωνία, από τον πατροπαράδοτο πολιτισμό καθώς και από τις ασάφειες και τη σύγχυση που επικρατούν πολλές φορές στη γλωσσική έκφραση και στον ίδιο τον λόγο. Η κύρια αιτία που δημιουργεί τα είδωλα είναι ωστόσο ο σεβασμός προς την παράδοση και η ευλάβεια προς τους αρχαίους, ιδιαίτερα προς τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, εναντίον των οποίων καταφέρεται ο Β. στο Αρρενογένεσητου χρόνου. Μεγάλης ηλικίας και πείρας δεν είναι η αρχαιότητα, αλλά η σύγχρονη εποχή, η οποία έχοντας πίσω της χρόνο αρκετά μακρύτερο, είχε τον τρόπο να πλουτίσει προοδευτικά τις γνώσεις της: «Η αλήθεια είναι θυγατέρα του χρόνου, όχι της αυθεντίας της παράδοσης, και αποκαλύπτεται σιγά σιγά με τη συγκέντρωση των προσπαθειών και των πειραματισμών του ανθρώπου». Στη βάση της σύγχρονης πειραματικής επιστήμης βρίσκεται κατά τον Β., η επαγωγή, δηλαδή η επαγωγική μέθοδος. Για να γνωρίσουμε κάτι δεν αρκούν ούτε μόνο οι αισθήσεις, ούτε μόνο η νόηση: χρειάζεται να προχωρήσουμε από τα επιμέρους γεγονότα στις γενικές αρχές. Κατατάσσουμε τα γεγονότα σε πίνακες παρουσίας, σε πίνακες απουσίας και σε πίνακεςβαθμώνσύγκρισης. Στο φαινόμενο της θερμότητας, π.χ., ο Β. παρουσιάζει έναν πίνακα περιπτώσεων στις οποίες παρατηρείται το φαινόμενο αυτό· έπειτα έναν πίνακα περιπτώσεων όπου το φαινόμενο δεν εμφανίζεται και, τέλος, έναν πίνακα περιπτώσεων όπου η θερμότητα παρουσιάζει αυξομειώσεις. Έπειτα από τις διαπιστώσεις και τις συγκρίσεις αυτές προχωρούμε με την επαγωγική μέθοδο στην ανακάλυψη της μορφής που κρύβεται κάτω από τα φαινόμενα αυτά, και που μόνο αυτή αποκαλύπτει την αληθινή γνώση, τη γνώση δηλαδή που είναι σύμφωνη με την περίφημη νομοτελειακή αρχή του αιτίου και του αποτελέσματος.

Με τη θεωρία του για την επαγωγή, ο Β. εγκαινιάζει την παράδοση της αγγλικής εμπειριοκρατίας και του αγγλικού θετικισμού που θα βρουν την τέλεια έκφρασή τους στο Σύστημα Λογικής του Τζον Στιούαρτ Μιλ. Ωστόσο, η ποιητική ακόμα (αντί μαθηματική-ποσοτική) αντίληψή του για τις μορφές ή αιτίες, εμπόδισε τον Β. να αποσπαστεί αληθινά από την αριστοτελική θεωρία των ουσιών και να δώσει έτσι τη λογική της σύγχρονης επιστήμης, την οποία ίσως να προαισθάνθηκε, αλλά δεν κατόρθωσε να ανακαλύψει. Οι προφητικές απόψεις του για το μέλλον της επιστήμης έκαναν μεγάλη εντύπωση στους φιλοσόφους, ακόμα και σε oρθολογιστές όπως ο Καρτέσιος και ο Λάιμπνιτς. Στη Νέα Ατλαντίδα του, π.χ., ο Β. γράφει: «Σκοπός μας είναι η ανάπτυξη της ανθρώπινης ισχύος έως το σημείο να πραγματοποιούμε όσα βρίσκονται μέσα στα όρια του δυνατού. Θα πετάμε σαν τα πουλιά και θα έχουμε πλοία που θα ταξιδεύουν κάτω από το νερό».

Ο Άγγλος φιλόσοφος Βάκων (Φράνσις Μπέικον), σε ελαιογραφία του Πάουλ βαν Σόμερ.